Charakterystyka typów siedlisk przyrodniczych zinwentaryzowanych na obszarach wypasowych w Małopolsce
Na obszarach wypasowych zidentyfikowano 7 kategorii cennych typów siedlisk – 5 typów siedlisk przyrodniczych Natura 2000 (6230, 6510, 6520, 7140, 7230) oraz wilgotne łąki 65XX i pastwiska. Dodatkowo, w jednym obszarze (Dursztyn) stwierdzono obecność niewielkiej powierzchni (kilkunastu metrów) kadłubowej formy murawy kserotermicznej (6210), wykształconej na wychodni wapiennej.
Pastwiska
Najbardziej rozpowszechnione na obszarach wypasowych i zajmujące największe powierzchnie są pastwiska, pokrywając blisko 3000 ha. Odnotowano je w prawie wszystkich badanych obszarach. W wielu z nich tworzą rozległe, jednorodne pod względem struktury i składu gatunkowego płaty. Pastwiska rozwijają się w miejscach o warunkach siedliskowych odpowiednich dla łąk, jednak stałe oddziaływanie wypasu sprawia, że różnią się od nich wyglądem i składem gatunkowym. Niskie murawy budowane są przez rośliny zdolne do regeneracji po częstym zgryzaniu, odporne na wydeptywanie, omijane przez zwierzęta. Niektóre z roślin związanych z pastwiskami to obecnie ustępujące, drobne gatunki światłolubne.
Zbiorowiska roślinne tworzące pastwiska to zwykle zespoły Lolio-Cynosuretum i Festuco-Cynosuretum. Na ogół obficie występuje w nich: kostrzewa czerwona Festuca rubra, grzebienica pospolita Cynosurus cristatus, życica trwała Lolium perenne i koniczyna biała Trifolium repens. Stwierdzono tu też udział wielu innych gatunków charakterystycznych, jak: stokrotka pospolita Bellis perennis, brodawnik jesienny Leontodon autumnalis, przetacznik macierzankowy Veronica serpyllifolia, przywrotnik pasterski Alchemilla monticola, kminek pospolity Carum carvi, zimowit jesienny Colchicum autumnale, świetlik łąkowy Euphrasia rostkoviana. Niektóre z nich tworzyły obfite populacje. Na niektórych pastwiskach obserwuje się znaczny udział ostrożenia polnego i pokrzywy zwyczajnej – najczęściej w miejscach po koszarach, lub rozproszone na większej powierzchni. Rzadziej pastwiska zarastają krzewami: tarniną, różą czy drzewami, np. świerkiem lub sosną.
Łąki (typy siedlisk o kodach 6510 i 6520)
Są to łąki występujące na względnie żyznych glebach o zróżnicowanej wilgotności, lecz nie przesuszonych i nie zabagnionych. Są to zbiorowiska pochodzenia półnaturalnego, które rozwinęły się wtórnie w miejscu wyciętych lasów i są utrzymywane przez gospodarowanie rolnicze, obejmujące koszenie, nawożenie, czasem także ekstensywny wypas. Najbogatsze w gatunki i najcenniejsze przyrodniczo są łąki użytkowane od dawna w tradycyjny sposób, czyli ekstensywnie koszone i przepasane. Na pogórzu i w niższych położeniach górskich siedlisko reprezentowane jest głównie przez łąki rajgrasowe, a w górach – przez łąki mieczykowo-mietlicowe. Siedlisko jest wrażliwe na zmiany w sposobie użytkowania: zarówno zaniechanie jak i intensyfikacja poszczególnych zabiegów mają określone konsekwencje dla składu gatunkowego łąki.
Na badanych 80 terenach wypasowych znaczny areał zajmują łąki górskie 6520 (1335 ha), zidentyfikowane w 67,5% tych obszarów. Część ich areału jest koszona, ale duże powierzchnie nie są już tak użytkowane. Często są one jedynie przepasane, lub zarastają tarniną, różą, świerkiem. Są to na ogół zbiorowiska klasyfikowane jako łąki mieczykowo-mietlicowe, z dużym udziałem mietlicy pospolitej.
Na łąkach tych stwierdzono liczne gatunki charakterystyczne, jak: przywrotniki: połyskujący Alchemilla gracilis, płytkoklapowy A. crinita , pasterski A. monticola, chaber ostrołuskowy Centaurea oxylepis, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, rzeżusznik Hallera Cardaminopsis halleri, pępawa miękka Crepis mollis, krokus spiski Crocus scepusiensis, fiołek trójbarwny Viola tricolor, przelot pospolity Anthyllis vulneraria, koniczyna pagórkowata Trifolium montanum, konietlica łąkowa Trisetum flavescens, jarzmianka większa Astrantia major, rdest wężownik Polygonum bistorta, lepnica rozdęta Silene vulgaris, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, bniec czerwony Melandrium rubrum, bodziszek żałobny Geranium phaeum i leśny G. sylvaticum, biedrzeniec większy Pimpinella major, lilia bulwkowata Lilium bulbiferum, pierwiosnek wyniosły Primula elatior, świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum.
Nieco rzadziej występują w obszarach wypasowych łąki świeże – siedlisko 6510, z udziałem rajgrasu wyniosłego Arrhenatherum elatius i dzwonka rozpierzchłego Campanula patula, pępawy dwuletniej Crepis biennis, przytuli pospolitej Galium mollugo, bodziszka łąkowego Geranium pratense, świerzbnicy polnej Knautia arvensis, pasternaku zwyczajnego Pastinaca sativa, szczawiu rozpierzchłego Rumex thyrsiflorus, kozibrodu łąkowego Tragopogon pratensis, kozibrodu wschodniego T. orientalis, wyczyńca łąkowego Alopecurus pratensis, dziegielu leśnego Angelica sylvestris, rzeżuchy łąkowej Cardamine pratensis.
Stwierdzono je w 28 obszarach, na ogół tych niżej położonych, gdzie zajmują łącznie ponad 620 ha. Często płaty łąk stanowią stadium przejściowe pomiędzy łąkami niżowymi, a górskimi.
Murawy bliźniczkowe (6230)
Należą tu bliźniczyska (psiary) z dominacją bliźniczki psiej trawki i sporadycznie już spotykane w Karpatach tłoki wrzosowe, w których dominują wrzos i izgrzyca przyziemna. Jest to niska, zwarta murawa, początkowo szaro-zielona, później szybko płowiejąca. Siedlisko rozwija się w miejscach o ubogiej, kwaśnej glebie i rozmaitej wilgotności, zarówno w miejscach suchych, jak i w sąsiedztwie torfowisk. W latach 1970-tych XX siedlisko to było jeszcze szeroko rozpowszechnione w polskich Karpatach, od lat 1990-tych wyraźnie ustępuje i należy do najsilniej zagrożonych w kraju.
W obszarach wypasowych bliźniczyska są rzadkie, gdyż choć stwierdzono je w 21 obszarach (ok. 25% obszarów), to zajmują łącznie ok. 86 ha, przy czym w trzech obszarach (2.2.6, 4.6 i 4.8) ich powierzchnia waha się od 16 do 21 ha, łącznie zajmując ok. 55 ha, czyli 64% całkowitej powierzchni muraw stwierdzonych we wszystkich obszarach wypasowych. W pozostałych są to zwykle pojedyncze, bardzo małe ich płaty.
Odnaleziono niewiele bliźniczysk wykształconych typowo, z pełnym zestawem gatunków charakterystycznych. Niemniej, stwierdzono na nich obecność: bliźniczki psiej trawki Nardus stricta, krzyżownicy zwyczajnej Polygala vulgaris, turzycy pigułkowatej Carex pilulifera, jastrzębca kosmaczka Hieracium pilosella, kosmatki polnej Luzula campestris, kosmatki licznokwiatowej Luzula multiflora, pięciornika wyprostowanego Potentilla erecta i pięciornik złoty Potentilla aurea, przetacznik leśny Veronica officinalis, izgrzyca przyziemna Danthonia decumbens, fiołek psi Viola canina, wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, sit sztywny Juncus squarossus, gnidosz rozesłany Pedicularis sylvatica, podbiałek alpejski Homogyne alpina. Tylko w jednym obszarze (na Durbaszce) natrafiono na storczyka – ozorkę zieloną Coeloglossum viride, gatunek charakterystyczny. Na ogół występujące w obszarach psiary to płaty przejściowe, z udziałem typowych gatunków łąkowych lub pastwiskowych. Niekiedy zarastają świerkiem, sosną.
Młaki (7230) i torfowiska przejściowe (7140)
Te rzadkie i bardzo cenne przyrodniczo siedliska występują w miejscach trwale lub długotrwale wysyconych wodą: w źródliskach, na torfowiskach. Cechuje je bardzo powolny proces rozkładu substancji organicznej, z reguły bardzo dobrze rozwinięta jest warstwa mszysta. W przeszłości tradycyjnym sposobem użytkowania młak było koszenie, które przyczyniało się do zwiększania ich bogactwa gatunkowego i zapobiegało zarastaniu przez ekspansywne gatunki. Zachowanie młak i torfowisk przejściowych zależy przede wszystkim od utrzymania sprzyjających im stosunków wodnych, należy więc przeciwdziałać osuszeniu terenu (rezygnacja z melioracji, udrożniania rowów odwadniających).
Najrzadziej na badanych obszarach wypasowych spotykane są torfowiska przejściowe 7140, zajmując jedynie ok. 22 ha, a odnaleziono je zaledwie w 5 obszarach (ok. 6%), gdzie zwykle występują w postaci pojedynczych płatów. Większość powierzchni tych torfowisk znajduje się w 2 obszarach (2.1.1 i 2.5.7), w których pokrywają łącznie ok. 20 ha. W pozostałych zajmują małe powierzchnie, maksymalnie do ok. 1 ha. Siedlisko reprezentowane jest przez zbiorowiska: Carici-Agrostietum caninae, Caricetum nigrae. Występują w nim rzadkie i chronione gatunki roślin: gnidosz rozesłany Pedicularis sylvatica, żurawina błotna Oxycoccus palustris, kukułka plamista Dactylorhiza maculata, kruszczyk błotny Epipactis palustris. Siedlisko zagrożone jest potencjalnie przez próby osuszenia terenu, zarastanie przez drzewa i krzewy oraz zalesianie.
Niewielkie powierzchnie zajmują także młaki – siedlisko 7230, bo zaledwie 29 ha. Stwierdzono je w 35 obszarach, ale tworzą w nich łącznie aż 117 płatów. Tak duże rozdrobnienie siedliska wynika ze specyfiki tego typu roślinności i jest zgodne ze wzorcem ich występowania w Karpatach. Na ogół są spotykane niewielkie młaki, otoczone przez wilgotne łąki, lub występują jako izolowane płaty wśród pastwisk i łąk, w zagłębieniach terenu lub przy niewielkich ciekach wodnych. Stwierdzono na nich szereg gatunków charakterystycznych: turzyce Davalla Carex davalliana, żółta Carex flava, nitkowata Carex lepidocarpa, pierwiosnek omączony Primula farinosa, kosatka kielichowata Tofieldia calyculata, kozłek całolistny Valeriana simplicifolia, kruszczyk błotny Epipactis palustris, tłustosz zwyczajny Pinguicula vulgaris, dziewięciornik błotny Parnassia palustris, wełnianki szerokolistna Eriophorum latifolium i wąskolistna Eriophorum angustifolium, sit członowaty Juncus articulatus, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, gnidosz błotny Pedicularis palustris, świbka błotna Triglochin palustre, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre. Część z nich jest uznawana za zagrożone w kraju. Towarzyszyły im obfite populacje innych (oprócz Epipactis palustris) storczykowatych: kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, kukułka plamista Dactylorhiza maculata, gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea. Część młak zarasta wysokimi bylinami, lub krzewami wierzby lub świerkiem. Niektóre są wykorzystywane do poboru wody do pojenia zwierząt.
Łąki wilgotne (65XX)
Siedlisko to, chronione w Polsce, choć nie jest siedliskiem Natura 2000, tworzą koszone i umiarkowanie nawożone łąki ostrożeniowe, występujące na aluwiach potoków, w miejscach wysięków wód gruntowych, okolicach źródlisk, czy sąsiedztwie torfowisk. Cechują je silnie wilgotna gleba o niedużych wahaniach poziomu wód gruntowych w ciągu całego roku oraz ekstensywne użytkowanie kośne.
Łąki wilgotne ze zw. Calthion, kodowane jako 65XX są bogatym gatunkowo siedliskiem. Stwierdzono je w ponad 66% obszarów, gdzie zajmują łącznie ponad 235 ha. Występują one w postaci niewielkich płatów w miejscach podobnych jak młaki, często w ich sąsiedztwie, lub też tworzą rozległe powierzchnie, zwykle w dolnych partiach zboczy. Na ogół reprezentuje je zespół ostrożenia łakowego Cirsietum rivularis. W znacznej części obszarów na łąkach tych obserwuje się dominację sitowia leśnego Scirpus sylvaticus, wiązówki błotnej Filipendula ulmaria lub mięty długolistnej Mentha longifolia. W miejscach nieco zabagnionych pojawia się turzyca prosowej Carex paniculata. W siedlisku tym stwierdzono szereg gatunków charakterystycznych: knieć błotna Caltha palustris, ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum, ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, pępawa błotna Crepis paludosa, sity skupiony Juncus conglomeratus i rozpierzchły Juncus effusus, niezapominajka błotna Myosotis palustris, rdest wężownik Polygonum bistorta, starzec wodny Senecio aquaticus, koniczyna białoróżowa Trifolium hybridum, bodziszek błotny Geranium palustre, tojeść zwyczajna Lysimachia vulgaris.
Występujące w obszarach wypasowych siedliska przyrodnicze często reprezentują mało typowe formy. W składzie florystycznym zwykle stwierdza się gatunki z sąsiednich zbiorowisk, lub zbiorowiska są formami pośrednimi między nimi. Najczęściej w wyniku określonego sposobu użytkowania, zmianom ulegają łąki przekształcające się w pastwiska, lub bliźniczyska. Obserwuje się też proces odwrotny – wzrost trofii powoduje przekształcanie się bliźniczysk w łąki lub zarastają one borówką czarną. Odnotowano także uproszczony skład florystyczny w siedliskach wilgotnych: młakach, torfowiskach przejściowych i wilgotnych łąkach, na ogół w wyniku zmian w uwodnieniu podłoża i zarastaniu przez drzewa i krzewy. Pozyskiwanie torfu, a następnie pasterskie użytkowanie prowadzi do przekształcania się siedliska 7140 w zbiorowiska pośrednie, zmierzające w kierunku łąk i pastwisk.
Autor: Joanna Perzanowska
