Historia pasterstwa w Karpatach
Kultura górali polskich powstała na pograniczu Małopolski i Karpat. Jałowa tatrzańska ziemia nie służyła dostatniemu gospodarowaniu, więc pasterstwo było dla pierwszych osadników, przybyłych tu wzdłuż doliny Dunajca jedyną nadzieją na przetrwanie. Za sprawą wędrówek wolnych pasterzy – Wołochów – Tatry znalazły się w obszarze wysoko rozwiniętej pasterskiej kultury karpackiej. Trwające kilka wieków migracje wołoskie, a później wędrówki Podhalan za pracą, zbójnictwo, sąsiedztwo Łemków od wschodu, kontakty z góralami nie tylko zza Tatr, ale nawet z tymi z Bałkanów, w końcu służba w wojsku austriackim i wędrówki na Węgry wzmacniały to źródło tworzenia własnej tatrzańskiej kultury.
Kultura góralska stanowi ważną część kultury narodowej. W Polsce od zawsze istnieje duże zainteresowanie górami i góralszczyzną. Kultura ta stanowi źródło inspiracji dla artystów malarzy, kompozytorów, poetów, pisarzy a także naukowców i badaczy.
Najstarsze ślady osadnictwa w polskiej części Karpat pochodzą z Jaskini Obłazowej na terenie wsi Nowa Biała. Od 1985 roku prowadzone są tam badania archeologiczne. Prowadzone badania wykazały, że jaskinia była zasiedlana przez człowieka wielokrotnie, począwszy od epoki kamienia gdy zamieszkiwali ja neandertalczycy. Wśród znalezionych eksponatów były m.in. grot bełtu kuszy, fragmenty ceramiki pochodzące z późnego średniowiecza, czerwony pigment (ochra), krzemienie, narzędzia, nóż
z radiolarytu, zdobione kliny rogowe, amulety, paciorek z kości i dwie zawieszki wykonane
z muszli. W głębszej warstwie znaleziono najstarszy na świecie bumerang wykonany z ciosu mamuta datowany na ponad 30 000 lat p. n. e.
Osadnictwo średniowieczne
Od czasów piastowskich wędrowano z Ziemi Krakowskiej i Sandomierskiej na południe wzdłuż Dunajca do Starego i Nowego Sącza. Na Spiszu przeważało osadnictwo węgierskie z żywiołem niemieckim. Osadnictwo polskie datuje się na 1234 czyli od czasów Henryka Brodatego kiedy to ziemię na Podhalu otrzymuje Teodor Gryfita i w 1238 przekazuje Cystersom (Ludźmierz) – 1241 przenoszą się do Szczyrzyca. W połowie XIII w. rozpoczyna się osiedlanie w Kotlinie Nowotarskiej gdzie są tereny sprzyjające rolnictwu. Powstaja takie miejscowości jak Długopole, Ludźmierz, Rogoźnik, Nowy Targ (lokacja i poł. XIV w.), Waksmund, Ostrowsko, Dębno, później – Szlembark i Harklowa. W 1252 zostaje odnotowana pierwsza wzmianka o grodzie na Skałce w Szaflarach( Szaflary – 1320 nazwa prawdopodobnie pochodzi od schafflare-owczarze lub schafler – bednarz). W czasach Kazimierza Wielkiego zostają założone Mszana Dolna i Górna oraz Rabka.
Początki osadnictwa w Pieninach datuje się na ok. 1280 r kiedy to założono klasztor Klarysek. Następne wzmianki o powstałych miejscowościach to 1320 – Kluszkowce, 1323 – Sromowce (Przekop), 1330 – parafia Grywałd, 1348 – Krościenko, poł. XIV w. Tylmanowa, Szczwnica, Maniowy, 1602-Huba.
Spisz. W 1320 zostały ulokowane miejscowości takie jak Frydman, Niedzica, Zamek Dunajec, Kacwin; XIV w. Łapsze, Krempachy, Nowa Biała.
Władysław Jagiełło udziela pożyczki Zygmuntowi Luksemburskiemu i bierze w zastaw miasta spiskie. „Klucz Dunajecki” oraz Jurgów, Trypsz, Rzepiska, Czarną Górę i Łapszankę Olbracht Łaski sprzedaje Jerzemu Horvathowi z Paloscy. Najpóźniej powstaje Falsztyn i Mały Dursztyn.
Orawa. Piekielnik (od „pikuły” – smoły), od 1556 osadnictwo na Górnej Orawie prowadzi rodzina Thurzo: 1558 – Jabłonka, 1585 – Orawka, 1608 – Lipnica Mała.
Działalność osadnicza Ratołdów (pierwsza faza 1415-42): Podobin, Konina Mała, Konina, Poręba, Klikuszowa, folwarki (Ząb, Pyzówka)
Bardzo duże znaczenie w XVI w miała działalność osadnicza Pieniążków, ktorzy od poł. XVI w. założyli 22 miejscowości m.in.: Czarny Dunajec, Morawczyna, Pyzówka, Biały Dunajec, Białka; XVI/XVII w. Stare Bystre, Ciche, potem Podczerwone, Chochołów, Witów, Wróblówka, Dział,pocz. XVII w. Lasek, Leśnica, Ratułów, Skrzypne
Osadnictwo wołoskie
Wołosi przywędrowali z Bałkanów ku Europie Środkowej. Wędrowali z północnej Rumunia (Maramuresz) i Mołdawii. W polskiej części Karpat wędrowali XV – XVIII w. prowadzili koczowniczy i pół-koczowniczy tryb życia. Uprawiali górski typ gospodarki pasterskiej, hodowali owce, kozy, bydło. Produkowali mleko, wełnę wykorzystywano również skóry. Wołosi stanowili lud pasterski z archaiczną formą struktury rodowo-plemiennej nie posiadali wspólnego języka ani państwa. Wołosi nie zajmowali się tylko pasterstwem. Znany jest przykład uczestnictwa Jazdy wołoskiej w bitwie pod Grunwaldem. Spolszczone szlacheckie rody wołoskie: Dzieduszyccy, Rydłowscy, Uherniccy, Stupniccy, Krechowieccy, herbu sas: Kruszelniccy, Horzowscy, Kryniccy.
Od co najmniej XIV w. udokumentowane są sezonowe wędrówki w Tatry. Najpierw hale miały wsie najbardziej oddalone (np. Pyzówka, Klikuszowa, Waksmund – Waksmundzka, Kalatówki – Kalata z Szaflar, Jarząbcza – Jarząbki, sołtysi z Bańskiej, Miętusią – Miętus). Np. 1593 – sołtys Pieniążkowic Krzysztof Stoch otrzymał przywilej wypasu w Małej Łące. Ziemię w Tatrach Wołosi otrzymywali za wysługi wojenne, potwierdzane w XVII w. (np. Pawlik z Białego Dunajca). Czasem do istniejącej wsi dodawano osadników wołoskich by uczyli gospodarki pasterskiej. Prowadzoną przez nich gospodarkę pasterską charakteryzowała duża wspólnotowość, zaangażowanie całej społeczności, bogata obrzędowość. Pasterze często przekraczali granice państw (np. z Podhala szli w Tatry Spiskie i na Orawę). Wykształciła się kultura pasterska stanowiąca źródło kultury góralskiej w całych Karpatach.
Wymagało to wzajemnego zaufania, doświadczenia oraz umiejętności gospodarowania baców.
oprac. mgr inż. arch. Krzysztof Trebunia-Tutka
