Stanisław Witkiewicz w opracowaniu z 1889 r. pt. „Na przełęczy” podaje: „Pasterstwo zaczyna się tuż nad dziedziną. Paręset stóp nad Zakopanem już stoją szopy, szałasy, i wczesną wiosną i jesienią rozsypują się stada owiec, jak w halach. Sięga zaś ono aż po sam kraniec roślinnego życia, tam, gdzie się zaczynają wielkie pustacie nagich wirchów, turni potrzaskanych od piorunów, czarnych od suchego, twardego porostu, przywartego tak do powierzchni skały, że zdaje się być tylko czarną plamą w kamieniu. Tam to, w tych najdzikszych pustkach, szałasy są najbardziej pierwotnej budowy. Są to koliby, których jeden szczyt stanowi rodzima skała, reszta niskich ścian z głazów, oszparowanych mchem i ziemią; dach z dranic przywalony kamieniami, obszyty korą świerków i połatany płatami mchów zeschłych i rudych. Czarna czeluść wejścia wyziera na małe szałasisko, na którem jeży się gałęźmi mraźnica, zagroda dla owiec, oparkaniona całemi smerekami zwalonemi w czworobok. Dookoła pustynia, jakiś świat umarły; wielkie rumowiska skał, białe dna znikłych stawów, zawalone kamieniami”.

 

Szałasy w Gorcach, Beskidach.

Na początku XX w. Gorce były drugim pod względem wielkości po Tatrach ośrodkiem pasterstwa w polskich Karpatach. Gdy w innych częściach Beskidów Zachodnich pasterstwo zanikło, tutaj jego tradycje były bardzo żywe. W latach 1921-25 działało prawie 50 bacówek np. na Jaworzynie Kamienickiej, Średniak, na Pustoku.Wypas koncentrował się w masywach Turbacza, Gorca, Kudłonia i Lubania gdzie znajdowało się łącznie 34 szałasy i 19 wolarni. W masywie Lubania pasterstwo zachowało charakter prymitywny. Owce pasano najczęściej w lasach. W prawdzie prawo II Rzeczypospolitej zabraniało wypasu w drzewostanach, które nie osiągały 3 m wysokości lecz mimo to intensywne pasterstwo w lasach trwało aż do II wojny światowej. W okresie międzywojennym Gorce stały się miejscem eksperymentów i badań zmierzających do wypracowania optymalnych metod gospodarki pasterskiej w górach. W latach trzydziestych Małopolskie Towarzystwo Rolnicze zorganizowało na dziesięciu gorczańskich polanach tzw. gospodarstwo wzorowe. Ośrodki takie istniały na polanach: Bieniowe, Fiedorówka, Gorc Kamienicki, Cederman, Mroźnica pod Lubaniem, Ustępne, Srokówki, Bukowina Waksmundzka, Stawieniec. Niestety podczas II wojny światowej większość tych zabudowań uległa zniszczeniu. Po wojnie pasterstwo w Gorcach utrzymało się głównie w rejonie Turbacza i Gorca, zaś w sąsiednim Beskidzie Wyspowym niemal zupełnie zanikło. Po wojnie upaństwowione były lasy dworskie i skutecznie egzekwowano w nich zakaz wypasu owiec i bydła. Później otworzyła się możliwość organizowania szałasów w Bieszczadach, Sudetach i Beskidzie Wyspowym gdyż łagodniejszy klimat i dostępność komunikacyjna tamtych terenów sprawiły że stały się one silną konkurencją dla gorczańskich polan.(inf. Jarosław Buczek)

Szałasy drewniane. Starodawny plan szałasu.

Ewolucja konstrukcji szałasu: sochowa, ślegowa, ślegowa z żerdziami zabezpieczającymi dach, sochowa jednopołaciowa, pół-sochowa, socha jako relikt przeszłości w daszkach chroniących przy dojeniu, krokwiowa.

Pierwsze szałasy- dachy brogowe, łaty układane na zwężających się belkach zrębowych ścian szczytowych potem – sochowe i półsochowe – konstrukcja wsparta była na słupach – sochach stawianych na gruncie lub półsoszkach postawionych na zrębie. W XIX wieku – dachy krokwiowe. Takie dachy mają zachowane do dzisiaj na polanach tatrzańskich szałasy. Pokrycie- najpierw gałęzie, potem dranice (deski „darte”), rzadziej gonty.

Oryginalny el. – „jarzma” podtrzymujące kamienie obciążające dach np. na Hali Stoły. Ściany szałasów – z okrągłych grubszych żerdzi (bez mszenia między belkami lub z mszeniem wykonanym z suszonego mchu).

Wysokozrębowe szałasy i niskozrębowe (z jarzmami, żerdziami, wysuniętymi płatwiami): w Tatrach wznoszono koliby kamienne – spotykane już tylko w Tatrach Wysokich, np. w Dolinie Pięciu Stawów Polskich oraz szałasy drewniane konstrukcji zrębowej. Te ostatnie można podzielić na niskozrębowe – występujące wyłącznie w Tatrach Zachodnich, (np. w rejonie Doliny Kościeliskiej i Lejowej) oraz wysokozrębowe (występujące w całych Tatrach) – z wejściem w ścianie szczytowej (wąskofrontowe) oraz w ścianie dłuższej (szerokofrontowe).

XX w. w Tatrach.

Zaraz po II wojnie światowej w Tatrach Polskich istniało ok. 700 szałasów pasterskich. Przez 30 lat ich liczba stopniowo malała – w 1959 było ich już tylko 342, a w 1968 zaledwie 184. W latach 1976–1978, z inicjatywy Muzeum Tatrzańskiego, wpisano do rejestru zabytków większość szałasów tatrzańskich położonych w granicach parku narodowego. Od tego momentu Muzeum Tatrzańskie rozpoczęło remonty najbardziej zniszczonych obiektów położonych przy szlakach turystycznych.

Na początku lat osiemdziesiątych, z inspiracji Muzeum Tatrzańskiego i Związku Podhalan, niewielka liczba owiec powróciła na wybrane polany, m.in. w Dolinie Chochołowskiej, Dolinie Lejowej oraz Dolinie Bystrej. Ze względu na warunek zachowania tradycyjnych form wypasu i produkcji wypas nazwany został kulturowym. Nie można go jednak traktować jako kontynuacji tradycyjnych wędrówek pasterskich. Tym niemniej dzięki niemu przywrócona została pierwotna funkcja niektórych bacówek i szop inwentarskich. Natomiast brak jakiejkolwiek funkcji dla wielu zabytkowych szałasów to podstawowa trudność utrzymania ich w dobrym stanie technicznym. Z tego też powodu nie wszystkie wpisane do rejestru zabytków obiekty zachowały się do dziś. W latach 1980–1990 spłonęło siedem szałasów, po jednym na polanach: Chochołowska Niżnia, Szałasiska (Hala Jarząbcza), Rówień za Wodą (Hala Stara Robota), Upłaz (Hala Upłaz), Pod Kopieńcem (Hala Kopieniec), oraz dwa na polanie Pańszczyca (Hala Pańszczyca). Ponadto całkowitemu zniszczeniu uległo jeszcze siedem szałasów – trzy na polanie Iwanówka (Hala Stara Robota), dwa na Kirze Miętusiej (Hala Miętusia) oraz dwa na Waksmundzkiej (Hala Waksmundzka). Rozebrany został także jeden szałas na Przysłopie Kominiarskim (Hala Kominy Tylkowe). Z listy chronionych szałasów pozostało więc już niespełna 80, w tym około 60 obiektów w Tatrach Zachodnich oraz około 20 w Tatrach Wysokich. Z tej liczby w całkowitej ruinie jest około 30 szałasów.